Publicystyka związkowa

Ogrody działkowe w Hiszpanii - 07.11.2018

Rys historyczny

Od samego początku rolnictwo w Hiszpanii było stylem życia i trwałym symbolem tożsamości. Dlatego służące uprawie ogrody miejskie nie są nowe w Hiszpanii. Historia pokazuje, że w rzeczywistości  były one obecne we wszystkich kulturach, które przeszły przez ten region (Rzymianie, Wizygoci, Arabowie, itp.), co wzbogaciło zarówno dziedzictwo historyczne jak i dziedzictwo kulturowe i gastronomiczne Hiszpanii.

Niemniej jednak ogrody te miały niewiele wspólnego z ogrodami działkowymi, które na początku XIX wieku pojawiły się w Europie. Podczas gdy miasta i społeczeństwa środkowej i północnej Europy szybko się uprzemysławiają i zyskują krajobraz, w którym fabryki zastępują uprawy, a robotnicy zastępują chłopów, hiszpańskie miasta i społeczeństwo doświadczają słabej i późnej rewolucji przemysłowej. Oznacza to, że podczas gdy w krajach takich jak Wielka Brytania, Francja i Niemcy przemysł staje się głównym motorem rozwoju, w Hiszpanii nadal istnieje duże uzależnienie od rolnictwa jako podstawowego sektora gospodarki.

W wielkich miastach europejskich powstawały ogromne dzielnice robotnicze, które lokalizowane były wokół fabryk i głównych szlaków komunikacyjnych. Dzielnice te posiadały fatalne warunki życia, charakteryzujące się dużą gęstością zaludnienia, niedoborem zaopatrzenia w wodę, brakiem infrastruktury sanitarnej, bez możliwości przetwarzania odpadów ... co powodowało stan przeludnienia, konfliktu społecznego, marginalizacji, wykorzystywania dzieci, występowania uzależnień itp. Ze względu na bardzo złe warunki życia robotników, firmy, gminy i instytucje religijne stworzyły miejskie ogrody działkowe, które miały pomóc w  zmniejszaniu niedoborów żywnościowych robotników przemysłowych i ich rodzin.

W 1819 roku w Anglii powstały ogrody dla biednych i działki (poor gardens i Allotment Gardens). W Niemczech w 1830 roku pojawił się Schrebergarten, a  w 1896 roku we Francji powstała Ligue du Coin de Terre et du Foyer, Volkstuin stały się popularne w Holandii, Koloniträdgard w Szwecji  a Siirtilapuutarha w Finlandii, w Polsce natomiast pojawiły się Ogrody Działkowe.

Jednak w Hiszpanii industrializacja była tak słaba, że nie tworzyło się  tam ogrodów podobnych do tych spotykanych w ww. częściach Europy. Dla przykładu, przed Wojną Domową (1936-1939) 70% Hiszpanów zajmowało się rolnictwem. W 2010 roku było to tylko 5% populacji. W Hiszpanii  trzeba było czekać do lat 50. i 60. XX wieku, kiedy to  silny exodus ze wsi (éxodo rural) spowodował  ekspansję i rozwój urbanistyczny miast. Duża niepewność zatrudnienia i panujące na przedmieściach ubóstwo, skłania wielu mieszkańców miast do spontanicznego zajmowania wolnych i niezorganizowanych terenów i  tworzenia w ten sposób własnych ogrodów miejskich. Ale bardzo niewiele z nich, jeśli w ogóle, zdołało przetrwać, ponieważ były one stopniowo wchłaniane przez rozrastające się miasta.

 

Miejskie ogrody działkowe współcześnie

Dopiero od lat 80. I 90. XX wieku można obserwować w Hiszpanii zakładanie pierwszych ogrodów miejskich o charakterze podobnym do europejskich ogrodów działkowych. Początkowo były to inicjatywy, z którymi występowały wyłącznie stowarzyszenia sąsiedzkie i ruchy ekologiczne. W Hiszpanii najstarsze ogrody działkowe, takie jak San Fernando de Henares (Madryt) lub Park Miraflores (Sewilla) mają nie więcej niż 30 lat.

Ogrody działkowe w Parku Miraflores w Sewilli, Autor: Raúl Puente Asuero

W latach 1990-2008 w miastach hiszpańskich było bardzo mało projektów związanych z ogrodami. Jednak od 2008 roku, w wyniku kryzysu społeczno-gospodarczego, wysokiej stopy bezrobocia, cięć socjalnych i wysokiego poziomu zagrożenia bezpieczeństwa mieszkaniowego i żywnościowego, następuje spektakularny boom w tworzeniu miejskich ogrodów w całym kraju.

W 2008 roku w całej Hiszpanii mogło istnieć około 600 działek rozrzuconych w około 20 ogrodach. Obecnie w około 1200 ogrodach może być rozmieszczonych 18 000 działek  (są to dane szacunkowe zebrane na podstawie badań własnych). Powierzchnia każdego z tych ogrodów wynosi od 600 m² do 4 ha. Wielkość pojedynczej działki jest bardzo mała w porównaniu do jej europejskich odpowiedników. Przeciętna powierzchnia działki wynosi 75 m², jednak pomiędzy poszczególnymi ogrodami może się ona znacznie różnić. Spotyka się działki o powierzchni od 25 m² do 400 m².

Jednakże pomimo odnotowanego w ostatnich latach dynamicznego wzrostu liczby ogrodów, w tej kwestii Hiszpania nadal znajduje się daleko od europejskich standardów, gdyż na 1000 mieszkańców przypada zaledwie 0,3 działki. Pod tym względem w czołówce europejskiej znajduje się  Polska  z 25,4 działkami / 1000 mieszkańców, następnie Słowacja z 16,3 działkami / 1000 mieszkańców i Niemcy z 12,3 działkami / 1000 mieszkańców.

 

Obecnie w Hiszpanii istnieją dwa podejścia do ogrodów działkowych. Nie są one przeciwstawne, lecz komplementarne. Z jednej strony można więc sądzić, że ogrody miejskie są modą, światowym trendem, związanym z ekologią, zdrowym trybem życia i aktywnym starzeniem się. Z drugiej strony można powiedzieć, że są produktem reakcji hiszpańskiego społeczeństwa na walkę z kryzysem społeczno-gospodarczym. Obie te koncepcje są poprawne i zbiegły się w czasie i przestrzeni. Istnieje zatem światowa moda, która dotarła również do Hiszpanii, ale została ona wzmocniona przez  trudną sytuację społeczno-gospodarczą, która w 2008 roku zaistniała w tym kraju.  

Ogólnie rzecz biorąc, cele, które wyznacza sobie większość ogrodów miejskich w Hiszpanii można zsyntetyzować w następujący sposób:

- poprawa jakość życia mieszkańców miast,

- poprawa zdrowia obywateli poprzez ćwiczenia fizyczne i zdrowe odżywianie,

- rozwój doświadczenie w rolnictwie ekologicznym, sprzyjający zdobywaniu wiedzy, popularyzacji wartości i technik produkcji wysokiej jakości żywności ekologicznej,

- promowanie postawy doceniania i szacunku dla środowiska przyrodniczego poprzez edukację pozaformalną,

- promowanie optymalnego wykorzystania zasobów lokalnych i naturalnych,

- promowanie odzyskiwania tożsamości historyczno-rolniczej,

- zachęcanie do integracji między różnymi pokoleniami i grupami społecznymi.

 Działkowiczka obserwująca ogrody w Sevilli, Autor: Raúl Puente Asuero

 

Główne problemy do rozwiązania

W Hiszpanii nadal nie ma przepisów regionalnych ani krajowych, które chronią lub rozpoznają tego rodzaju rolnictwo w miastach. Instytucjonalne uznanie, jakie mają ogrody działkowe w Europie, z przepisami, które je chronią i regulują ich funkcjonowanie, nie istnieje w Hiszpanii. Hiszpania nie należy jeszcze do międzynarodowej federacji zrzeszającej krajowe federacje pracowniczych ogrodów działkowych, ponieważ „młodzież" działająca w hiszpańskich ogrodach miejskich działkowych uniemożliwiła powstanie krajowej organizacji, która zrzeszałaby wszystkie ogrody. W innych krajach istnieją natomiast organizacje o długiej tradycji, takie jak Polski Związek Działkowców (Polska), Fédération Nationale des Jardins Familiaux et Collectifs (Francja), The National Allotmens Society (Wielka Brytania), Bundesverband Deutscher Gartenfreunde (Niemcy), Suomen Siirtolapuutarhaliitto (Finlandia), Schweizer Familiengärtnerverband (Szwajcaria) itp.

Ogrody działkowe w Hiszpanii są zarządzane głównie przez samych działkowców we współpracy z władzami miejskimi. Niemniej jednak, w niektórych ogrodach zarówno działkowcy, jak i władze miejskie przestają sprawować nadzór i kontrolę nad działkami, co może spowodować "zeslamsowienie ogrodów", czyli powstanie krajobrazu o złej jakości, w którym mnożą się plastikowe pojemniki, złom, artykuły gospodarstwa domowego, urządzenia i pozostałości ze wszelkich możliwych materiałów (tworzywa sztuczne, drewno itp.). Brak zaangażowania ze strony gminy może również powodować problemy, takie jak prywatyzacja tych przestrzeni publicznych przez grupy działkowców, którzy działania zawłaszczające prowadzą pod pozorem utrzymania bezpieczeństwa i unikania kradzieży. W ten sposób ogrodzenia ogrodów są nadmiernie podnoszone, bramy są zamykane, uniemożliwiany jest również swobodny przepływ przez wspólne drogi lub przestrzenie zbiorowe.

 

Finalne refleksje

Obecnie należy uznać, że miejskie ogrody działkowe w Hiszpanii to znacznie więcej niż tereny uprawne we wnętrzach miast. Ogrody te to złożone, dynamiczne i wyjątkowe przestrzenie. Złożone, ponieważ oddziałują w różnych kontekstach społecznych, gospodarczych, kulturowych i środowiskowych; dynamiczne, ponieważ ewoluują i zmieniają się codziennie zgodnie ze zmianami w sąsiedztwie lub społeczności, w której są zanurzone; i wyjątkowe, ponieważ chociaż mogą wydawać się podobne, każdy z ogrodów jest osobnym wszechświatem wynikającym z połączenia wielu zmiennych.
Miejskie ogrody działkowe spełniają pedagogiczną misję związaną z żywnością i żywieniem, ponieważ są potężnym narzędziem wykorzystywanym w ratowaniu diety śródziemnomorskiej. W tym sensie, w ogrodach miejskich rozgrywa się więc nie tylko walka z kryzysem społeczno-gospodarczym, ale także ma miejsce rywalizacja między, uznaną za zdrową dietę, dietą śródziemnomorską, a nową, współczesną dietą opartą na gotowych preparatach i zwiększonym spożyciu mięsa, tłuszczów i cukrów. Uczenie się jest zawsze skuteczniejsze, jeśli wiąże się z praktyką. Dlatego uruchomienie ogrodu miejskiego towarzyszące kampaniom i marketingowymi poświęconemu diecie śródziemnomorskiej, ma bardzo pozytywny wpływ. Jego znaczenie jest szczególnie istotne dla tych grup, które muszą "nauczyć się jeść", na przykład dzieci i młodzieży.

Tworzenie miejskich ogrodów warzywnych zakłada potencjalną strategię interwencji w miastach w ogóle, ukierunkowując je na odbudowę lub poprawę przestrzeni miejskich i podmiejskich. To zakładanie ogrodów w mieście należy traktować niemal jak zabiegi akupunktury, służące uzdrowieniu urbanistycznemu i społecznemu miasta. Co więcej, miejskie ogrody generują nowy model miasta.

W momencie, w którym ceniona jest wielofunkcyjność przestrzeni miejskiej, a jednocześnie nieustannie mówi się o kryzysie przestrzeni publicznych, miejskie ogrody ekologiczne są przestrzeniami wzmacniającymi tkankę społeczną otaczających dzielnic. Zapewniając żywą publiczną przestrzeń, obdarzoną treścią i obarczoną symboliką, w większości przypadków są źródłem lub konsekwencją tożsamości miejsc, w których powstają.

Należy pamiętać, że koncepcja "urbanizowania z ogrodami" nie może prowadzić do powstawania sztucznego krajobrazu, w którym znaczenie rolnictwa jest zmniejszane, a trawnik lub przenośny basem są traktowane priorytetowo. Chociaż mówienie o tym może wydawać się niepotrzebne trzeba jednak podkreślać, że w ogrodach miejskich musi dominować rolnicze wykorzystanie ziemi, a inne typy użytkowania gruntu winny mieć charakter uzupełniający lub drugorzędny w stosunku do upraw.

 

Autor: Prof. dr Raúl Puente Asuero Universitet Pablo de Olavide, Sevilla

Tłumaczenie:  dr Barbara Maćkiewicz, Uniwersytet im. A. Mickiewicza, Poznań

Powrót